Opinie: 'Ik ruik, ik ruik... wat ik niet hoor te ruiken'

Een mooie foto of schilderij zou nageschetst kunnen worden, in een poging het aan iemand te beschrijven. Een leuk nummer op de radio is na te neurieën. Maar voor geuren heb je doorgaans slechts een ontoereikend arsenaal aan woorden en beschrijvingen tot je beschikking.

Deze zijn op hun beurt weer gelimiteerd door hoeveel associaties je zelf kunt maken: hoe kun je immers de geur van een roos herkennen in een geur wanneer je nog nooit van je leven een roos geroken hebt?

Geuren zijn niet eenvoudig na te vertellen.

Top-, hart- en grondnoten

Goede geuren veranderen van karakter en accenten wanneer je ze door de dag heen draagt. Dit komt door de verschillende verdampingseigenschappen van gebruikte aromachemicaliën. Parfumhuizen gebruiken sinds jaar en dag een conventie om de dynamische verandering van een parfum te beschrijven.

Een parfum bestaat uit drie lagen: topnoten, hart- of middennoten en grondnoten (basenotes). Samen worden zij in een geurpiramide beschreven.

In de topnoten vinden we de overheersende accenten die je ruikt in de eerste minuten na de applicatie. De accenten worden veroorzaakt door de kleinere moleculen die makkelijker verdampen en daarmee de receptoren in je neus bereiken. Deze kleinere moleculen kunnen bijvoorbeeld aldehydes zijn, zoals het vaakgebruikte molecuul Citral. Veel geuren beginnen met een citrusopening die snel afzwakt, omdat de moleculen snel wegverdampt zijn.

De hartnoten zijn het hart van de geur: de accenten die 'de geur de geur' maken, vinden we hierin terug. Deze zijn het sterkst van zo'n 15 minuten tot enkele uren na applicatie van de geur.

Grondnoten zijn wat er van de geur overblijft, wanneer de body, de kern van de geur allang vervlogen is. Dit zijn de laatste accenten van de geur die je ruikt wanneer je je 's avonds omkleedt om naar bed te gaan, bijvoorbeeld.

Perceptie vs. werkelijkheid

Natuurlijke extractiemethodes produceren essentiele oliën die inherent anders ruiken dan het originele voorwerp, wanneer je ze zou verdunnen in een alcoholoplossing. De verschillende extractiemethodes geven zelf ook nog eens dramatische andere accenten aan de geur. Indien het de bedoeling van de parfumeur is, om een zo natuurgetrouw mogelijke geur van - bijvoorbeeld - een roos te maken, heeft hij daar een boel andere, vaak synthetische, aromachemicaliën voor nodig.

Nicheparfumeur Andy Tauer uit Zürich legt bijvoorbeeld uit dat hij voor zijn Une Rose Chyprée (2008) op twee manieren aan de uiteindelijk rooskarakter van de geur is gekomen. Hij heeft een roosextract getrokken uit oplossingen (rose absolute) gebruikt, maar daarnaast ook essentiële oliën uit stoomdestillatie van roosbladeren. Beide methodes extraheren geurmoleculen met andere verhoudingen uit de roos, en ironisch genoeg ruikt geen van beide producten als een 'echte roos', maar naar een interpretatie ervan.

(bron: fragantica.com)

Daarnaast gebruiken veel parfumeurs tegenwoordig synthetische geurmoleculen. Dit zijn stoffen die niet in de natuur te vinden zijn, maar in het laboratorium worden gemaakt. Synthetische ingrediënten roepen bij mensen echter vrijwel altijd associaties op die ze kunnen beschrijven, simpelweg omdat onze hersenen de geur willen herkennen, associëren met iets wat het kent.

Een molecuul als Calone (methylbenzodioxepinone; L'Eau d'Issey (1992) / Cool Water (1988)) geeft mensen vaak de perceptie van een onbevlekt tropisch strand en een blauwe zee: dat is natuurlijk niet letterlijk in een flesje te stoppen, maar het idee wordt wel in de hoofden opgeroepen.

Een veelgebruikt molecuul als Iso E Super (Molecule 01 (2008) is pure verdunde Iso E Super) ruikt naar een fluweelzachte combinatie van cederhout, bloemen en ambergris. Eén enkel molecuul kan dus een combinatie van geuren oproepen, terwijl geen van die beschreven voorwerpen ooit natuurlijkerwijs in de buurt van dat molecuul zijn geweest!

Goedkope synthetica wil nog wel eens gebruikt worden in plaats van dure natuurlijke oliën om de winsten op te pompen die parfummerken op hun geuren maken. Er bestaan echter ook genoeg peperdure synthetische moleculen die simpelweg het geurenpalet vergroten waarmee de parfumeur kan werken. Vergelijk dit met het geven van meer kleuren aan een schilder, of meer (elektronische) instrumenten aan een muzikant: de mogelijkheden voor creativiteit worden vergroot.

Wat zij zeggen, wat jij ruikt

Mensen houden van herkenning, zélfs in een zo ongrijpbare kunstvorm als geuren in de parfumerie. Parfumhuizen en parfumeurs weten dit ook, en gebruiken dit om een geur aan je te beschrijven via de geurpiramide. Om een parfum te beschrijven, grijp je terug naar wat je wél weet, en dus snapt: citroen, vanille, kaneel, thee... maar dit hoeft dus niet per sé te betekenen dat deze geurnoten ooit in een natuurlijke vorm iets met de geur zelf te maken hebben gehad.

Een voorbeeldje: Ice*Men (2007) van Thierry Mugler heeft in de geurpiramide 'iced coffee' staan. Betekent dit dat de parfumeur z'n assistenten vele Frappuchino's bij Starbucks heeft laten halen, en vervolgens hiervan een paar druppels in elke fles heeft gedaan? Uiteraard niet. Hij heeft een mix aan ingrediënten gebruikt, hoogstwaarschijnlijk synthetisch, die hem doen denken aan de aromatische frisheid van IJskoffie.

Nog een ander voorbeeld: in de marketing rondom L'Artisan Parfumeur's nieuwe Havana Vanille (2009) van parfumeur Bertrand Duchaufour, wordt melding gemaakt van een uitgesproken tabak-noot. Niets is wat het lijkt, want Duchaufour legt in dit interview uit dat de perceptie van tabak door maar liefst drie verschillende losse noten wordt veroorzaakt: narcis, bloemgeuren uit de Asteraceae-familie en tonkabonen. Samen combineren ze tot een individuele, erg geloofwaardige tabakgeur. Ook hier zien we: perceptie hoeft niet gelijk te staan aan de daadwerkelijk gebruikte ingrediënten.

Genieten van een geur

Geuren kunnen emoties losmaken bij jezelf of anderen. Uiteindelijk draait het allemaal om de perceptie van de geur, en de daarmee gepaard gaande associaties in de gedachten van de drager.

Stoor je niet aan mensen die volhouden dat je bepaalde dingen in een geur moet ruiken, enkel omdat ze ergens in een piramide hebben gelezen dat het erin zit. Noten die in geurpiramides genoemd worden, zijn slechts een 'zetje in de juiste richting' die het parfumhuis zelf op het oog had voor de geur, en bij lange na niet bedoeld als een bepalende ingrediëntenlijst.

Laat geurpiramides een leidraad zijn voor je perceptie, maar maak vooral je eigen associaties met behulp van je eigen herinneringen bij het ervaren van een geur!

Ars Gratia Artis

Elke vorm van creatieve expressie loopt van kitsch via commercieel vatbaar naar “echte kunst”, wat dat dan ook moge betekenen*. Plak daar naar wens nog een superieure (sub)categorie aan vast in de vorm van conceptuele kunst. Traditioneel gesproken kijken de vernieuwers, de scheppers, de kunstenaars neer op de artisanale, verkoop-georiënteerde vaklieden, die weer minachtend doen over de Made in China-producenten die enkel aan derivatieve reproductie doen. Waar zij op neerkijken, wie zal het zeggen. Fabrikanten van toeristenrommel? Waarmee ik maar wil aangeven dat er binnen “de kunsten” van oudsher een strikte hiërarchie geldt, die meer gerelateerd is aan innovatie dan aan praktische toepasbaarheid. Ga maar na: meubelontwerp? Bepaalde ontwerpers plaatsen absoluut vorm boven functie, en uiteraard bungelt de Ikea onderaan de originaliteitsschaal in meubelland. In de mode zijn het de catwalks van Milaan en Parijs die de media-aandacht genereren, maar draagbaar? De prêt-a-porter vertaalt de ondraagbare concepten naar praktisch toepasbare kleding, waarna de H&M razendsnel de Chinese arbeiders aan het werk zet voor de massaproductie.** De parfumerie, als satelliet-industrie van de mode, voldoet aan grofweg dezelfde hiërarchische indeling, waarbij de conceptuele parfumerie de laatste jaren een hoge vlucht heeft genomen.

Het museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam onderzoekt het conceptuele eind van het spectrum van zowel mode als parfumerie in de tentoonstelling Art of Fashion (nog tot 10 januari 2010 te zien), waar innovatief (daar heb je het woord weer) werk van grote namen als Walter van Beirendonck, Hussein Chalayan en Viktor & Rolf samengebracht is. De individuele stukken werken als functionele items voornamelijk op de lachspieren, maar zodra je jezelf toestaat om ze in museale context te plaatsen, blijkt dat er belangrijke parallellen zijn tussen deze modeontwerpers en “gewone” beeldende kunstenaars. Beiden gebruiken hun medium om achtereenvolgens kritiek te leveren op hun eigen industrie of lijn van werk, vorm en functie ter discussie te stellen, te shockeren of puur esthetiek na te streven – ze beperken zich zeker niet tot slechts jurken naaien. Dat ze daarbij af en toe hun doel voorbij schieten (zie: ondraagbare kleding – je vraagt je af waarom dan juist een normaliter draagbaar medium gekozen wordt) en zich schuldig maken aan navelstaren (hun kritiek is vaak slechts relevant voor mode-insiders) wordt door de organisatoren van de tentoonstelling schijnbaar niet opgepikt of belangrijk gevonden.

Het achterste hoekje van de tentoonstellingsruimte is gereserveerd voor de parfums, en ook hier is een selectie gemaakt die moet illustreren dat het concept in sommige gevallen belangrijker is dan de functie. We tellen de Fles Die Niet Open Kan, de Ode Aan Hebzucht, de Serie Afstotelijke Anti-Parfums en de Kritiek Op De Marketing. De keuze is zeker consistent met de rest van de tentoonstelling, en ik zal niet verraden welke voor degene die nog van plan is het Boijmans met een bezoekje te vereren.

Wat mijn persoonlijke mening over moderne beeldende kunst ook moge zijn, de tentoonstelling is leuk om een beter beeld te krijgen van enkele enfants terribles binnen de mode-industrie, die de oppervlakkigheid afwijzen ten gunste van een meer conceptuele aanpak.

*Ik weiger uitspraken doen over de aloude vraag “wat is kunst” omdat ik eerlijk gezegd geen zin heb om te verzanden in filosofisch geneuzel. Maar ik ben de kwaadste niet, dus voor de liefhebber van wespennesten: leef je uit.

**Als trouwe klant van zowel de H&M als de Ikea wil ik trouwens benadrukken dat de hierboven beschreven hiërarchie voornamelijk relevant is binnen de beroepsgroep, en niet zozeer voor de gemiddelde consument (tenzij die consument van snobisme zijn hobby maakt): ik heb tenslotte in de praktijk meer aan een winterjas die op hetzelfde aantal ledematen rekent als ik daadwerkelijk heb, hoe innovatief hij verder ook mag zijn. De moraal: high art en low art hebben beiden hun functie en plaats en het één is niet objectief “beter” dan het ander.

De tentoonstelling Art of Fashion: Installing Allusions loopt van 19 september 2009 tot 10 januari 2010 in het Museum Boijmans van Beuningen. Toegang €9, gratis op woensdagen en met Museumkaart.

Herfstreview deel 2: Diptyque Eau Lente

Eau Lente symboliseert voor mij een ander aspect van de ideale herfst dan het vurig-fruitige van Spezie di Medici: grofgebreide kabeltruien, knusse avonden bij de verwarming, kat op schoot. Het knusse verso van kou, nattigheid en narigheid buiten.

Zit er in Spezie di Medici kruidnagel, dan bevat Eau Lente KRUIDNAGEL. Het eerste half uur is een ware kruidnagelorgie, wat niet iedereen zal kunnen waarderen. Het verbaast dan ook niet dat velen klagen over “curry-lucht” of “Indiaas restaurant”. Toch overdrijven diegenen wat mij betreft schromelijk, aangezien het kruidige aspect na de topnoten aanzienlijk kalmeert en een licht-poederige fleecedeken van opoponax en een vleugje amber en vanille de overhand krijgt, waar nog slechts een frisse menthol-zweem herinnert aan de kruidnagel van eerder.

Opoponax is één van mijn ultieme relax-geuren; zacht-zoet, poederig, knuffelbaar en troostrijk. Het is een veelgebruikt parfumerie-ingrediënt in de basis van oriëntaalse geuren (vaak in tandem met andere harsen), waar het een abstracte, niet-afleidende achtergrond vormt voor de meer sprankelende ingrediënten. In parfums waar het de hoofdrol mag spelen komt het zachte, poederige karakter echter beter tot zijn recht wat mij betreft - maar misschien ben ik bevooroordeeld: ik vermoed dat ik al tevreden zou zijn met een parfum dat uit enkel opoponax bestond. (Bekentenis: ik ben zodanig verslaafd aan het kalmerende effect van opoponax dat ik af en toe Les Néréides Opoponax Impérial op mijn bedlinnen spuit. Decadentie ten top.)

Net als Spezie di Medici, beroept ook deze geur zich op een illustere historie; Eau Lente zou gebaseerd zijn op recepten overgeleverd uit de tijd van Alexander de Grote. (Diptyque beweert dus met nadruk níet dat Alexander de Grote wat dan ook met de geur van doen gehad heeft, maar dan hadden ze natuurlijk ook het hele Alexander-de-Grote-verhaal kunnen vervangen door de frase “vierde eeuw voor Christus”. Tsja. Net als in het geval van I Profumi di Firenze heb ik niet de middelen om Diptyque’s claims te verifiëren of falsifiëren, maar ik vind het feit dat beide huizen zoeken naar gereflecteerde glorie en authenticiteit erg interessant. Een mede-blogger -historicus van beroep en als zodanig automatisch beter gekwalificeerd dan ik- die deze fascinatie deelt, heeft er uitgebreid over geschreven, en ik verwijs diegenen die meer willen weten over de toegevoegde waarde van de al dan niet verzonnen historie van bepaalde maisons dan ook gaarne naar zijn serie Making History, Faking History.)

Dat alles terzijde is er natuurlijk wel één en ander bekend over de geurgewoontes van onze voorzaten: alleen al via ons collectief cultureel geheugen zijn er zo een hoop historische geurcomponenten te verzinnen. Mirre en wierook - Mattheus 2:11, anyone? En ook zijn er online verschillende betrouwbaar uitziende recepten te vinden voor de inhoud van de in deel 1 genoemde middeleeuwse pomanderbollen - en inderdaad, opoponax komt daar in voor.

Om weer even terug te komen op Eau Lente: het is, zoals de meeste geuren van Diptyque, een redelijk lineaire geur nadat de topnotes (lees: de kruidnagels) met de noorderzon zijn vertrokken. Een voordeel als je van simplistische, enkele noot-geuren houdt, een nadeel als je van de wat complexere geuren bent. Voor wie geen fan van kruidnagel of lineaire geuren is, maar wel geïnteresseerd in een wat complexere, maar even droge* interpretatie van opoponax: probeer vooral eens Maître Parfumeur et Gantier Or des Indes te ruiken.

* “Droog” zoals die term ook in de wijnproeverij (excuses: vinologie) wordt gebruikt: het tegenovergestelde van zoet.

Diptyque wordt in Nederland verkocht bij Skins Cosmetics, Parfumerie Celeste en sommige vestigingen van Sissy Boy (correctie: Sissy Boy verkoopt alleen de bestsellers van Diptyque, en daar valt Eau Lente niet onder): 50ml EdT voor €60 en 100ml voor €80.

Review: Tom Ford Grey Vetiver

In het grote geurenbos, waar alle noten vrolijk spelen, zit een oude noot op een rots. Hij was erbij toen parfumeurs hem wilden voor grootse vrouwelijke composities. Hij was erbij toen de eerste twintigste-eeuwse mannen voorzichtig hun schreden zetten op het pad van parfum, en hij was erbij toen grote huizen als Givenchy, Lanvin en Guerlain hem zijn sterrenstatus bezorgden. Stevig geworteld in het bos kijkt de oude noot rustig voor zich uit. De tijd dat de grote parfumhuizen met hem pronkten en hun parfums naar hem vernoemden zijn voorbij. Al jaren speelt hij de bijrol: zacht en houtig maar altijd op de achtergrond. Niche, ja. Niche is nog voor hem te porren, maar de laatste keer dat een groot huis bij hem aanklopte bedankte hij, na het debacle met Mugler Cologne, vriendelijk voor de eer. Creed's ultieme wraak was Original Vetiver, een geur met een naam die door de absentie van onze oude vriend vooral uitblinkt in wrange ironie. Eigenlijk heeft onze grijsaard zijn wortels er al bij laten hangen. Terwijl hij voor zich uit staart ziet hij een stipje in de verte. Terwijl het stipje nadert wordt het steeds groter en even lijkt het alsof er een sprankje hoop in de ogen van onze oude noot verschijnt. Zou het? Maar nee... dat kan toch niet? En toch lijkt de stip in een rechte lijn op hem af te lopen. De oude noot ziet nu wie de stip is: "Tooom, is that you??" De stip knikt en reikt onze oude noot de hand. "Wat denk je van een comeback, ouwe?"

Ja, ooit in een grijs verleden was vetiver de ster van menig mannengeur en weinig noten doen mannelijker aan dan het aardse vetiver. Zijn er vrouwenvetivers? Nee! Of ja, eentje: Guerlains Vetiver pour Elle. Waarin Guerlain de vibe van een mannelijke vetivergeur heeft vertaald naar een vrouwengeur door de vetiver eruit te slopen en te vervangen door aardsige patchouli en zachte bloemen met een lichte zeepgeur. Overigens wel een topgeur. Maar kortom, nee dus.

Enter Tom Ford Grey Vetiver.

Tom Ford staat er om bekend tegen de stroom in te zwemmen. Zijn zijn mainstreamgeuren vaak nog beschaafd en wellicht zelfs een beetje braaf, zijn Private Collectiongeuren zijn zeer uitgesproken love-it-or-hate-it. Laat het dus maar aan Tom over om de wereld opnieuw te verblijden met een vetivergeur.

Noten*: grapefruit, oranjebloesem, salie, nootmuskaat, orris, piment, vetiver, amber, houtsoorten en eikenmos.

De geur begint licht, met een combinatie van de citrusnoten en droge kruiden die samen nog het meest lijken op kruidnagel. Niet een bijster originele opening, maar de combinatie met de vetiver die er snel op volgt is wel verrassend en doet hoogstens in de verte denken aan Guerlains monumentale Vetiver uit 1959. Maar Grey Vetiver is veel zachter, veel toegankelijker dan de sombere, bruinzwarte Vetiver van Guerlain. Het grijze aan deze geur lijkt dan ook vooral op de fles te slaan, ik krijg er namelijk veel eerder geelgroene associaties bij door de citrus en grassige, aardsige vetiver. Na een tijdje wordt Grey Vetiver dan toch een echte vetivergeur, maar op zo'n subtiele en zachte manier dat je nauwelijks doorhebt dat je van die makkelijke citrusopening naar een heuse donkere vetiver bent gegaan. Een knap staaltje engineering!

Grey Vetiver is wellicht niet een vetiver voor de die-hard. Die zullen zich liever laven aan Encre Noir van Lalique of Vetiver Extraordinaire van Frédéric Malle. Maar voor een mainstreamgeur is Tom Ford er bijzonder goed in geslaagd een klassiek hereningrediënt terug te brengen op het podium. Laten we hopen dat er meer volgen!

* Noten van http://www.nstperfume.com

Tom Ford Grey Vetiver is binnenkort verkrijgbaar in verpakkingen van 50 en 100ml bij Grotere filialen van De Bijenkorf en van Douglas. Prijs n.n.b.

Herfstreview deel 1: I Profumi di Firenze Spezie di Medici

“Bittersweet October. The mellow, messy, leaf-kicking, perfect pause between the opposing miseries of summer and winter.”
-Carol Bishop Hipps

De herfst is een seizoen waar ik van oudsher ambivalente gevoelens over heb. Kan je september nog gevoeglijk wegzetten als een verlenging van de zomer, in oktober begint het jaar onherroepelijk op zijn eind te lopen. Herfst betekent het einde van een seizoen van vrijheid, blijheid, en een voorproefje op de grijze, druilerige dagen die dwingen tot binnenblijven of eindeloze lagen kleding. Tegelijkertijd bestaat er een parallelle herfst (die van Carol) met onverwachts gouden dagen gevuld met geurige boswandelingen, rode koontjes en kruidenthee met tic bij thuiskomst. Dat nostalgische visioen van de herfst laat zich uiteraard nooit zien als je er op zit te wachten – maar de geuren die de ideale herfst belichamen zijn wél op afroep te bestellen.

Eerlijk zeggen: hoeveel van jullie hebben in de kleuterklas, of anders in de herfstvakantie thuis een sinaasappel volgestoken met kruidnagels, om vervolgens wekenlang te genieten van de geur? Dat moet één van de ultieme “geïdealiseerde herfst”-geuren zijn.
Een terzijde: een educatief rondje Google leert dat zo’n knutsel onder de naam pomander gaat, en dat dat woord zijn oorsprong heeft in het Franse pomme d’ambre, dat op zijn beurt weer teruggaat op het Middellatijns pomum ambrae – beiden betekenen goudappel of gouden bol. Pomanders waren in hun vroege verschijningsvorm een soort geurig amulet: brokjes ambergris, aromatische kruiden en harsen werden in een containertje op het lijf gedragen als bescherming tegen de alomtegenwoordige kwalijke geuren, die gezien werden als overbrenger van ziektes. Vooral de hogere klassen hadden uiteraard dit privilege; Koningin Elizabeth I van Engeland is op vele schilderijen afgebeeld met zo'n geurbol. Later evolueerde dit gebruik naar het uitwisselen van kruidnagel-bezette citrusvruchten in de herfst en winter, waarmee we weer netjes beland zijn waar we begonnen.

Spezie di Medici weet dat specifieke, nostalgisch herfstige aroma exact na te bootsen. Het opent met verse, rijpe, winterse sinaasappelschil met subtiele nuances van kruidnagel en kardemom. Naarmate de geur langer op de huid is, verschuift de focus van het verse fruit naar de kruiden, en blijft er een zacht gloeiende sinaasappel-kruidenthee over, waarin inmiddels ook een spoortje vanille in te herkennen valt.

Noten: kaneel, cayennepeper, kardemom, kruidnagel, gember, Siciliaanse sinaasappel.

Spezie di Medici is een creatie van een hyper-niche parfumhuis uit Florence, dat hun gehele parfumportfolio gebaseerd heeft op geurrecepten uit de Florentijnse Renaissance. Spezie di Medici is een vrij letterlijke interpretatie van de kruiden en specerijen die in die turbulente periode werden geïntroduceerd in Europa, en alhoewel ik niet kan instaan voor het waarheidsgehalte van de historische claim, is het een mooi beeld bij een mooie geur. Echter, fantastisch als deze geur is als een kwalitatieve, fotorealistische impressie van een jeugdherinnering, heb ik toch mijn twijfels over de praktische draagbaarheid ervan. Het verschil tussen “een geur” en “een parfum” ligt vaak in een zeker mate van abstractie, en zelfs als fan van parfums die zich concentreren op één enkele noot, grenst dit aan overdaad.

Mijn herfstige, zacht-kruidige sinaasappel-fix haal ik, eerlijk gezegd, liever uit het minder gedurfde maar makkelijker draagbare Estée Lauder Sensuous, één van de nieuwe designerparfums waar ik het meest onder de indruk van ben de laatste tijd. Desalniettemin weet ik zeker dat ik mijn monstertje Spezie di Medici met liefde zal opgebruiken deze herfst, voor als de regen tegen de ramen tikt en ik warm binnen zit, thee (al dan niet met tic) voor me op tafel…

Spezie di Medici is in Nederland niet verkrijgbaar, dus je zult naar Florence moeten afreizen of één van de online bronnen moeten gebruiken, o.a. The Different Scent, Beautyhabit en The Perfume Shoppe, waar 50ml respectievelijk €68, $99 en CA$90 doet.